Tuesday, October 29, 2013

ანოტაცია

მაშ ასე, ხუთკვირიანი "მარათონის" შედეგები გუშინ გამოცხადდა და ხუთ გამარჯვებულს შორის მეც დამასახელეს. მილან კუნდერას წიგნისთვის დაწერილმა ანოტაციამ გზაში წასაკითხი წიგნების სიის შევსების საშუალება მომცა – პრიზი "სანტა–ესპერანსას" სასაჩუქრე ბარათია. გუშინ კი ვათვალიერებდი სანტას თაროებს, მაგრამ არაფერი წამოვიღე. მოგვიანებით, შედარებით აუჩქარებლად შევარჩევ წიგნებს. დანარჩენი გამარჯვებულები არიან: სოფი, მაგა, მარიტა და მოლი ბლუმი.

ეს პროექტი რომ არა, ორ წიგნზე ანოტაციის დაწერას, ვინ იცის, კიდევ რამდენ ხანს გადავდებდი: "პლატფორმას" და "პიანისტ ქალს" ვგულისხმობ. ორივე რამდენიმე წლის წინ წავიკითხე და მათ შესახებ აქამდე არ დამიწერია – სულ მეგონა, რომ სათანადო სათქმელს თავს ვერ მოვუყრიდი. ხუთივე წიგნი, რომლებზეც დავწერე, გზაში მაქვს წაკითხული. კონკურსის მიმდინარეობის დროს მხოლოდ კუნდერას წიგნი წავიკითხე, არადა ორი წელია, თაროზე შემოდებული მოთმინებით ელოდა თავის რიგს. ახლა ვნანობ, აქამდე რომ არ გავეცანი – ძალიან მომეწონა. 

კიდევ მიხარია, რომ ახალი ნაცნობები მყავს და კარგი ბლოგებიც აღმოვაჩინე. დიდი მადლობა "სანტა–ესპერანსას" და ყველას, ვინც თვალს ადევნებდა ჩემს პოსტებს და მგულშემატკივრობდა :) ახლა ამ ხუთ ანოტაციას ჩემს "გზაში წაკითხულ წიგნებს" მივამატებ; ახალი ანოტაციების ნახვასაც სწორედ ამ ბლოგზე შეძლებთ.

Sunday, October 20, 2013

შეუცნობელი

წიგნის მაღაზია "სანტა ესპერანსას" პროექტი "ანოტაცია"
მეხუთე კვირა



















ჩეხ მწერალს, მილან კუნდერას, ქართველ მკითხველთან წარდგენა ალბათ არ სჭირდება თუნდაც იმ ერთი, სავიზიტო ბარათის მსგავსი რომანის გამო, რომელსაც "ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე" ჰქვია. 1975 წლიდან საფრანგეთში ემიგრირებული მწერლის წიგნებში ავტორის პირადი ცხოვრების ტკივილი თითქმის არასდროს იმალება. ასეთი ტკივილისა და სათქმელის წიგნია "შეუცნობელიც", რომელიც კუნდერას ერთ–ერთ საუკეთესო ნაწარმოებად ითვლება. რომანში კუნდერა ემიგრაციისა და პოლიტიკურ თემებს ეხება. წიგნი 2000 წელს გამოქვეყნდა, ქართულ ენაზე კი გამომცემლობა "დიოგენემ" დაბეჭდა.

"შეუცნობელის" მთავარი გმირები 1968 წელს, საბჭოთა ჯარის მიერ ჩეხოსლოვაკიის ექსპანსიის გამო სამშობლოდან გადახვეწილი ადამიანები – ირენა და იოზეფი არიან. კუნდერა გმირების დახასიათებისას, ჩვეულებისამებრ, მენტალურ პროცესებს მიჰყვება, მათ გრძნობებსა და ქმედებებს ფსიქოლოგის თვალით აკვირდება და ხსნის. ეს არის წიგნი ჰომეროსის ოდისევსისეულ (რომელსაც ავტორი არაერთხელ ახსენებს წიგნში) "დიდ დაბრუნებაზე", ანუ სიცოცხლის დასასრულთან შერიგებაზე. სურთ კი კუნდერას გმირებს ეს შერიგება? იქნებ ემიგრანტული თავგადასავლის უსასრულობა ურჩევნიათ?

წიგნი იწყება ჩეხი ემიგრანტის, ირენასა და მისი ფრანგი მეგობრის, სილვის, დიალოგით. მას შემდეგ, რაც ემიგრანტის სამშობლო ოცწლიანი ტირანიისგან გათავისუფლდა, მიმღები ქვეყანა უხერხულად იშმუშნება შეფარებულის მოსაცილებლად. მიმღები ქვეყნის სახეა სილვი, რომელიც ირენას წინ ბილბორდად იქცევა და მას "დიდი დაბრუნების" აუცილებლობას აუწყებს. გაცილებით რბილი ფორმა აქვს ირენას საყვარლის, გუსტავის, მოთხოვნას დაბრუნების შესახებ. გუსტავს მიაჩნია, რომ საყვარელ ქალს სამშობლოში დასაბრუნებლად დახმარება სჭირდება და ცდილობს, გზის გამკვალავი თვითონ იყოს. არავინ სვამს კითხვას, რა ურჩევნია ირენას. უარყოფით პასუხს აქ არ განიხილავენ. ორივე მხარე,  მშობლიურიცა და მფარველიც, არ სცნობს ემიგრანტის ცხოვრების ოც წელს. ისინი მოითხოვენ ამ წლების წაშლასა და წარსულის მომავალთან მიკერებას "ისე, თითქოს მკლავს კვეთენ და მტევანს პირდაპირ იდაყვზე ამაგრებენ; ისე, თითქოს წვივს კვეთენ და ტერფს პირდაპირ მუხლზე უბამენ". 

იოზეფი სამშობლოში დაქვრივების შემდეგ, დანიიდან ბრუნდება. მისი გრძნობები ძალიან ჰგავს ირენას გრძნობებს. მათ ემიგრანტობის ერთნაირი გზა გაიარეს – მსგავსი სიზმრები, შიშები თუ იმედები ჰქონდათ. ეს ორი პერსონაჟი ერთმანეთს ავსებს, როგორც ვაშლის ორი ნაწილი.

წიგნში რამდენიმე ძალიან შთამბეჭდავი სცენაა, მათ შორის – ირენასა და იოზეფის  შეხვედრები ახლობლებთან. სცენები დამოუკიდებლად ვითარდება, მაგრამ ბევრი საერთო აქვთ. ირენას შესახვედრად რესტორანში შეკრებილი მეგობრები მხოლოდ ოცი წლის წინანდელ ირენას ხედავენ, იმდროინდელს, როცა სუფრაზე ჩადგმული ფრანგული ღვინო მათ შორის საზღვარს არ ავლებდა. ამიტომაც არაფერს ეკითხებიან ემიგრაციაში გატარებულ წლებზე. ირენას ტანჯვა ითაკეში დაბრუნებული ოდისევსის ტანჯვას ჰგავს, რომელიც ამაოდ ელოდა თხოვნას: "მოგვიყევი!.."

ირენას მსგავსად, ძმასთან მისულ იოზეფსაც არაფერს ეკითხებიან განვლილი წლების შესახებ. კითხვები მხოლოდ სამშობლოში გატარებულ წარსულსა და გასატარებელ მომავალს ეხება. ძმის ოჯახს ეშინია, რომ იოზეფი ბინის კუთვნილ წილს ან რაიმე ნივთს მოითხოვს, რაც აუტანლად ცივს ხდის შეხვედრას. იოზეფი ახლაც ისეთივე შორეული და არასასურველია უახლოესი ნათესავებისთვის, როგორც წასვლის წინ.

ეს წიგნი, პირველ რიგში, ალბათ იმ ემიგრანტებისთვისაა, რომლებსაც სამშობლოსთან დაკავშირებით ირენასა და იოზეფის მსგავსი იმედები აქვთ. გზავნილი, რომელსაც ავტორი ტოვებს, იმედგაცრუებისგან დაიცავს შინდაბრუნებულებს: "ვისაც უგულოდ ემშვიდობებიან, დაბრუნებისას ბევრს არაფერს უნდა ელოდეს". შინ დარჩენილებს კი იქნებ ემიგრანტებისთვის ნანატრი კითხვა დაასმევინოს: "მოგვიყევი!"

Sunday, October 13, 2013

პიანისტი ქალი

წიგნის მაღაზია "სანტა ესპერანსას" პროექტი "ანოტაცია"
მეოთხე კვირა


ავსტრიელი ელფრიდე იელინეკისთვის ნობელის პრემიის გადაცემას (2004 წელი) მის სამშობლოშიც არ ელოდნენ. იელინეკი რადიკალიზმით გამოირჩევა, არ დაგიდევთ საზოგადოების შეხედულებებსა და ნორმებს; თავის წიგნებში გაბედულად ანგრევს ყველაფერს, რაც არასწორად მიაჩნია და, სიმართლე ვთქვათ, არასწორიც არის. გაკრიტიკებული საზოგადოებაც არ რჩება ვალში და იელინეკს მოიხსენიებენ, როგორც "ნიჰილისტურად განწყობილ ნევროტიკ ქალს", ექსტრემისტსა და ა.შ. სამშობლოში "საკუთარი ბუდის დამბინძურებელიც" კი უწოდეს. იელინეკის ორივე წიგნმა, რომლებიც ქართულ ენაზე წავიკითხე, ჩემზე ძლიერი შთაბეჭდილება მოახდინა და, ვფიქრობ, არც სხვა მკითხველები დარჩებოდნენ გულგრილნი. ამჯერად "საყვარლებს" თაროზე დავტოვებ და "პიანისტ ქალზე" გიამბობთ, რომელიც გამომცემლობა "ინტელექტის" ნობელის პრემიის ლაურეატების სერიის ფარგლებშია გამოცემული.

წიგნების კითხვისას ხშირად არ მიჩნდება სურვილი, უფრო ახლოს გავეცნო მწერლის პიროვნებას – მოვძებნო მისი ბიოგრაფია ან ინტერვიუები. იელინეკი იმ მწერლებს შორის არის, ვინც ეს სურვილი გამიჩინეს. "პიანისტი ქალიდან" გამომდინარე მნიშვნელოვნად მიმაჩნია შტრიხები მწერლის ბიოგრაფიიდან: 1946 წელს დაბადებული იელინეკი ერთხანს სამონასტრო სკოლაში სწავლობდა, შემდეგ ვენის კონსერვატორიის სკოლაში, ბოლოს – ვენის კონსერვატორიაში. არასდროს ჰქონია კარგი ურთიერთობა დედასთან. ერთ-ერთი ინტერვიუში იელინეკი ამბობს, რომ დედას მასზე აბსოლუტური ძალაუფლება ჰქონდა და ელფრიდესთვის წერა თავშესაფარი იყო. დედა–შვილის დაძაბული ურთიერთობაა აღწერილი "პიანისტ ქალშიც".

ოცდაათი წლის ერიკა კოხუტი (როგორც დედა უწოდებს, "პატარა, ქარივით გოგო") ვენის კონსერვატორიის მუსიკის მასწავლებელია. ერიკას დაბადებას სახლიდან ერთადერთი მამაკაცის გაქრობა მოჰყვა – მამისთვის ადგილი ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში გამოინახა. ყოველდღიურად შინ დაბრუნებულ ერიკას კართან ინკვიზიტორი დედა უცდის. ერიკას დაკითხვას უწყობენ – მისი ყველა ნაბიჯი და ფიქრი აღრიცხულია ისევე, როგორც ერიკას ჩანთის შიგთავსი. დაუშვებელია ოცნების ჩანთაში მაინც დამალვა. ერიკა მშობლის ხელში (ისევე, როგორც მოგვიანებით მის ცხოვრებაში გამოჩენილი მამაკაცისთვის) ინსტრუმენტია, რომელზეც დედა სასურველ ნაწარმოებს სასურველ ტონალობაში უკრავს.

ერიკა "თავისუფალი" მხოლოდ საკუთარ ოთახშია, რომელსაც არ აქვს საკეტი – "ბავშვს საიდუმლოებები არ უნდა ჰქონდეს". მისი თავისუფლება ტანსაცმლის კარადაში საკიდებზეა შეკიდული: კაბებს, რომელთა ჩაცმის ნებას დედა არასდროს მისცემს, ერიკა კარადაში აგროვებს. მისთვის მთავარია, რომ ამ კაბების მფლობელია და საღამოობით მათი მოზომება და საკუთარ სხეულში ქალის ამოცნობაც შეუძლია.

ერიკას სექსუალური ცხოვრება მხოლოდ "პიპ-შოუზე" დასწრებით შემოიფარგლება, სადაც იგი (ცხადია, დედისგან მალულად) ლამაზი სხეულის მქონე, ვნებიანი ქალების სათვალთვალოდ რეგულარულად დადის. ერიკას არ გააჩნია შეხების მოთხოვნილება (ისევე, როგორც საშუალება) და მხედველობით მგრძნობელობას სჯერდება; მისთვის საკმარისია დანახვა და ნაკლებმნიშვნელოვანი – შეხება; უფრო მეტიც, ერიკა ვერ აღიქვამს შეხებას. 

ერიკას ცხოვრება ალბათ არც არასდროს შეიცვლებოდა, რომ არა ვალტერ კლემერი – მისი ახალგაზრდა და ბეჯითი მოსწავლე. ვალტერს სურს, ერიკას სიყვარული მოიპოვოს და "ეს უფორმო გვამი", რომლის გამოსწორება ჯერაც შესაძლებელია, სიცოცხლისაკენ შემოაბრუნოს. ვალტერი, რომელიც ჯომარდობით არის გატაცებული და სტიქიას იმორჩილებს, იმედოვნებს, რომ ერიკა კოხუტსაც დაიმორჩილებს. კლემერს გულუბრყვილოდ სჯერა, რომ მხოლოდ მასწავლებლის დაუფლება აქვს მიზნად დასახული. მან ჯერ არაფერი იცის მასწავლებელში ჩასახლებულ დედაზე. ჯერ წინ არის დღე, როცა ძალადობის შედეგად დამორჩილებული ერიკა გვერდით ოთახში გამოკეტილი დედისკენ, ყველაზე მყუდრო წიაღისკენ, გაიწევს; დედისკენ, რომელსაც მხოლოდ ის ადარდებს, რომ მისი საკუთრების დამორჩილება სხვამაც შეძლო. 

თავის მხრივ, კლემერი ერიკასთვის ცხოვრების საშინელი გამოწვევაა. ერიკასთვის არასდროს ყოფილა მამაკაცი ცხოვრების გამოწვევა. მის დაბნეულობასა და საკუთარ თავთან ბრძოლას საოცარი ნატურალიზმით გადმოგვცემს იელინეკი: ბალზაკის ასაკში მყოფი ერიკას განცდებს ენაცვლება მისი ბავშვობის სურათები და შეგრძნებები. ამ ფონზე კარგად ჩანს აღზრდის ნაკლოვანებები თუ სოციალური პრობლემები.

აღზრდის მსგავსი მეთოდების და მათ შედეგად მიღებული ქალი–ინსტრუმენტების ნახვა არც ჩვენს ირგვლივ წარმოადგენს იშვიათობას. ამიტომ, ვფიქრობ, ქართველი მკითხველი მძაფრად აღიქვამს იელინეკის გმირების ცხოვრებას. იელინეკი, "პიპ–შოუს" კაბინაში შეკეტილი ერიკა კოხუტის მსგავსად, თავისი საწერი მაგიდიდან ათვალიერებს საზოგადოებას, დასცქერის სოციუმის ჭრილობებს და გულუხვად აყრის ზედ მარილს. მისი პირდაპირობა და უზომო გულწრფელობა ალბათ სწორი "არჩევანია" – მხოლოდ გულისრევამდე მისულმა მკითხველმა შეიძლება თქვას, რომ ასე არ შეიძლება, რომ თვითონ ასეთი არ იქნება.

Sunday, October 6, 2013

პლატფორმა


წიგნის მაღაზია "სანტა ესპერანსას" პროექტი "ანოტაცია"
მესამე კვირა



















2001 წელს მიშელ უელბეკმა რომან "პლატფორმის" სახით მკითხველებს თავისი პლატფორმა წარუდგინა და სკანდალიც მაშინვე აგორდა. მიუხედავად იმისა, რომ რომანის პირველი პუბლიკაციიდან ათ წელზე მეტია გასული,  წიგნი აქტუალურობას და პოპულარობას არ კარგავს. რომანი ქართულ ენაზე ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობის სერიის, "მსოფლიო კლასიკის", ფარგლებში გამოიცა. მთარგმნელი ირმა ტაველიძეა.

შეიძლება ითქვას, "პლატფორმა" თანამედროვე სამყაროს სარკედ იქცა. ის ალბათ ერთ–ერთი ყველაზე რეალისტური რომანია, რომელიც ჩვენს ცივილიზაციას ასახავს. მე ვერ ვიტყოდი, რომ წიგნის სკანდალური იმიჯი მასში ჭარბად არსებულმა სექსუალურმა სცენებმა განაპირობა. რატომღაც მგონია, პურიტან მკითხველსაც არ შეაწუხებს წიგნის ეს მონაკვეთები, რადგან ისინი ძირითადი სათქმელის და სინამდვილის აღქმაში გვეხმარება.

კითხვის დასაწყისში მიღებული შოკი მალევე იცვლება სიუჟეტის განვითარებისადმი უზომო ინტერესით და კითხვას გულდამძიმებული და ფიქრით სავსე ამთავრებ. საფიქრალი კი არაერთი მიმართულებით ჩნდება: იქნება ეს თანამედროვე ადამიანის მარტოსულობა, ბიზნესი და თამაშის წესები, კულტურა და მისი კომერციალიზაცია, პირადი ურთიერთობები, რელიგია, რასიზმი თუ, უბრალოდ, ცხოვრების არსი. უელბეკი თანამედროვე ცივილიზაციას სარჩულის მხრიდან გვაჩვენებს და ამბობს: "ჩვენ ის სისტემა შევქმენით, რომელში ცხოვრებაც, უბრალოდ, შეუძლებელი გახდა. მიუხედავად ამისა, მსოფლიოს სხვა ნაწილებში მის ექსპორტს მაინც ჯიუტად ვაგრძელებთ". ამ სისტემას "მსოფლიოს სხვა ნაწილში"გაურბის რომანის მთავარი გმირიც.

მიშელი 40 წლის მარტოსული მამაკაცია, "ზომიერი სოციალიზმის" ქვეყნიდან. აქვს არაფრით გამორჩეული ცხოვრება, შეიძლება ითქვას, უღიმღამოც. მისი გაცნობა მამისეულ სახლში გვიწევს – მამის სიკვდილის შემდეგ მიშელი საკმაო მემკვიდრეობის პატრონი ხდება და რამდენიმე დღეში ტურისტული საგზურით ტაილანდში მიემგზავრება. მისი უღიმღამო ცხოვრებაც სწორედ ტაილანდში იცვლება. 

"შეიძლება სამყაროში ისე იცხოვრო, რომ მისი საერთოდ არ გესმოდეს, უბრალოდ, საკვების, ალერსისა და სიყვარულის მოპოვებას უნდა ახერხებდე" – მიშელს უმართლებს – სამივეს მოიპოვებს, თუმცა დროებით. რომანის მეორე მთავარ (და ჩემ ფავორიტ) გმირს, ვალერის, მიშელი ტურისტული მოგზაურობისას ხვდება და სწორედ მისი დამსახურებით ამოუბრუნდება აწმყო. "მხოლოდ რამდენიმე თვე ვიცხოვრე", – ამბობს მიშელი ვალერისთან გატარებულ ერთობლივ პერიოდზე და ამატებს, რომ ესაც კარგია, რადგან ამის თქმა ყველას არ შეუძლია. ბედნიერების მოულოდნელად დასრულება სიცოცხლის სურვილს აქრობს; რაც, თავის მხრივ, საკმარისი არ ყოფილა იმისთვის, რომ სიკვდილის სურვილი გაჩნდეს. რჩება მხოლოდ მოვაჭრეებთან ურთიერთობა და მიშელი ისევ ტაილანდს უბრუნდება, სადაც ცხოვრების თავიდან დაწყება კი არა, ასატან პირობებში დასრულება სურს; თუმცა მიდის დარწმუნებული, რომ "ბოლომდე ევროპის შვილად –  შფოთვისა და სირცხვილის ნაშიერად" დარჩება. 

ერთ–ერთი თემა, რომელზეც ავტორი მთავარი გმირის პირადი ტრაგედიის ფონზე საუბრობს, რელიგიაა. უელბეკი არ მალავს უარყოფით დამოკიდებულებას მუსლიმების მიმართ, რაც პრობლემადაც ექცა – მას საფრანგეთის დატოვება და ესპანეთში გადაბარგება მოუხდა. 2002 წელს "პლატფორმა" დაჯილდოვდა პარიზის კინოფესტივალის პრიზით "კინორომანი".  ამ პრიზით ის საუკეთესო ლიტერატურული ნაწარმოებები აღინიშნება, რომელთა ეკრანიზაციაც რეკომენდირებულია. ფილმი ჯერაც არავის გადაუღია, თუმცა "პლატფორმა" ესპანური თეატრის სცენაზე უკვე დაიდგა.

და ბოლოს, რომანში წამოწეული თემების სიუხვის მიუხედავად, რომლებზეც ავტორი ჩვეული პირდაპირობით და ცინიზმით მიგვითითებს, მაინც ვიტყოდი, რომ ეს წიგნი სიყვარულზეა და იმაზე, რომ ასეთ გაუსაძლის თანამედროვე სამყაროში ჯერაც არსებობს ის.